Sykstus (zm. po 1276), kasztelan rudzki.

Jego pochodzenie nie jest znane, ale rzadkie imię pozwala wiązać go z Sykstusem odnotowanym w najstarszej, dwunastowiecznej warstwie Księgi brackiej opactwa benedyktynów w wielkopolskim Lubiniu i zapisanym (zapewne już w XII w.) w Nekrologu opactwa św. Wincentego na wrocławskim Ołbinie (pod 25 IV). Pochodziłby zatem z rodziny, której przedstawiciel już sto lat wcześniej zajmował eksponowane stanowisko społeczne.

S. wystąpił 24 VIII 1263 w dokumencie ks. wielkopolskiego Bolesława Pobożnego jako jego podkomorzy. Odtąd do jesieni 1265 występował stale w otoczeniu księcia, świadkując we wszystkich niemal znanych jego dokumentach z tego czasu, błyskawicznie pnąc się po szczeblach kariery. Dn. 9 II 1264 tytułowany był łowczym, 3 VI t.r. wystąpił bez jakiegokolwiek tytułu, 1 I 1265 (i w drugim dokumencie z t.r., bez daty dziennej) nazwany został stolnikiem kaliskim, a 14 X kaszt. starogrodzkim. Po kilkuletniej przerwie pojawił się ponownie 10 V 1268 jako kaszt. Rudy (w należącej do książąt wielkopolskich ziemi wieluńskiej). Być może urząd ten szybko stracił, bo już w dokumencie z 26 VIII t.r. jako kaszt. rudzki świadczył Ubysław z Radostowa, a S. wystąpił w r. 1269 znów jako łowczy. Możliwe jednak, że są to dokumenty nieautentyczne (dyplom z r. 1269 wydaje się podejrzany), albo przynajmniej antydatowane i zawierają testacje nieprzystające do podanej daty. Jako kaszt. rudzki S. wystąpił ponownie: 28 VI 1271 w skardze bp. wrocławskiego Tomasza II, który wymienił S-a wśród rycerzy wielkopolskich odpowiedzialnych za złupienie dóbr biskupich podczas najazdu wojsk Bolesława Pobożnego na Śląsk oraz 27 III 1276. Jest to ostatnia wiadomość o nim. Dokumenty książęce, w których występował S., wystawione zostały głównie w Kaliszu, a pojedyncze w Gnieźnie, Dłusku (koło Pyzdr) i Dobrcu (koło Kalisza). Wskazuje to wyraźnie na związek S-a z Kaliskiem.

Brak bezpośrednich informacji o stosunkach rodzinnych i majątkowych S-a, ale można je odtworzyć dzięki śledzeniu występowania niezwykle rzadkiego imienia. Synami S-a byli najpewniej Wierzbięta i Wojciech, bowiem na przełomie XIII i XIV w. występowali w Wielkopolsce Sykstus (1284–1314) i Wierzbięta (1284–93), synowie Wierzbięty oraz Sykstus, syn Wojciecha (1302–11). Sykstus Wojciechowic pisał się z Tarnowa (koło Kostrzyna), natomiast synowie Wierzbięty posiadali liczne dobra. Pisali się z Kleszczewa (koło Kostrzyna), które w r. 1292 lokowali na prawie niemieckim (w wystawionym z tej okazji dokumencie świadczył m.in. ich sołtys z Blizanowa pod Stawiszynem). Mieli też Wieczyn (koło Pleszewa) i niezidentyfikowane Piotrkowice (oddali je w r. 1284 abp. gnieźnieńskiemu Jakubowi Śwince w zamian za Mniewo w ziemi łęczyckiej), a także Lisków koło Opatówka (dali go w r. 1293 arcybiskupowi w zamian za Biskupice obok Blizanowa). W sumie był to spory majątek, zapewne odziedziczony już po S-ie, który był najwybitniejszą postacią w rodzinie. Dobra te były rozproszone po ziemi kaliskiej, ale z koncentracją w okolicy Kostrzyna (Kleszczewo, Tarnów). Przynależność rodowa tej rodziny nie jest nigdzie poświadczona. W literaturze wysuwano różne hipotezy. Widziano tu bądź Bylinów, bo tego herbu byli nowożytni dziedzice Biskupic (S. Kozierowski), bądź Grzymałów, bo taki herb nosili późniejsi posiadacze Kleszczewa i Tarnowa (J. Bieniak, J. Pakulski). Ostatnio jednak wykazano (A. Szweda), że nie ma powiązania genealogicznego między owymi Grzymałami a rodziną S-a; Kleszczewo i Blizanów były od XV w. królewszczyznami, więc wydaje się, że dobra te zostały jej skonfiskowane, zapewne przez Kazimierza Wielkiego (w związku z konfederacją Maćka Borkowica?).

Urzędnicy I/1, II/1; – Bielińska M., Kancelarie i dokumenty wielkopolskie XIII wieku, Wr. 1967 s. 294; Bieniak, Wielkopolska; Kozierowski S., Ród Bylinów, „Mies. Herald.” 1913 nr 6 s. 80–1; Pakulski J., Siły polityczno-społeczne w Wielkopolsce w pierwszej połowie XIV wieku, Tor. 1979 s. 7, 35, 38; Szweda A., Ród Grzymałów w Wielkopolsce, Tor. 2001 s. 262–7; – Kod. Wpol., I nr 411–413, 415, 416, 435, 436, 440, 460, 537, 611, II nr 639, 644, 690, 698, 941, 964, VI nr 13, 14, 67; Mon. Pol. Hist. (S.N.), IX 1 (Nekrolog opactwa św. Wincentego we Wr.), IX 2 (Księga bracka i nekrolog opactwa Panny Marii w Lubiniu); Schles. Urk.-buch, IV; – IH PAN w P., Pracownia Słown. Hist.-Geogr. Wpol. w Średniowieczu: Blizanów, Kleszczewo, Tarnów.

Tomasz Jurek